Ovaj članak može da se sluša Poslušajte tekst koji slijedi u nastavku
U radu se analiziraju najvažniji događaji tokom akcije skidanja zara i feredže sprovedene u drugoj polovini 1947. godine na sjeveru Crne Gore. U članku se opisuje društveni kontekst u kome se akcija sprovodi način na koji Partija tumači potrebu skidanja zara i feredže među muslimanskom populacijom. Posebna pažnja posvećena je ulozi predstavnika Islamske zajednice u cijeloj kampanji kao i konkretne akcije koje Partija uz pomoć masovnih organizacija sprovodi na sjeveru Crne Gore.
Emancipacija žena, njihova ravnopravnost u novoj socijalističkoj državi predstavlja jednu od tekovina Narodnooslobodilačke borbe. Za komuniste je emancipacija žena sastavni dio “revolucionarne borbe” započete tokom oslobodilačke borbe od koje se u konačnom očekivalo da dovede do potpunog političkog, ekonomskog, socijalnog i kulturnog izjednačavanja žena. Žena u novom, socijalističkom društvu, izlazi iz sjenke i dobija ulogu u prvim redovima društvenih procesa. Komunističke vlasti otvoreno ističu da žele da uključe žene u sve društvene procese ili kako navode, da ih „mobilišu na novim političkim, privrednim i socijalnim zadacima“. Za Komuniste, ti procesi su nastavak revolucionarne borbe koja podrazumijeva političko, ekonomsko, socijalno i kulturno izjednačavanja žena.
Problematizovanje položaja žene u socijalističkoj Crnoj Gori zahtijevao je i određenje novih vlasti prema ženama iz muslimanske populacije, koje su zbog specifičnih istorijskih okolnosti živjele u jednom zatvorenom, tradicionalno- patrijarhalnom sistemu prema kome se moralo nastupati sa dosta opreza. Osim specifičnih istorijskih okolnosti, među ovom populacijom koja je dominantno živjela na sjeveru Crne Gore, jasno se mogao prepoznati snažan uticaj religijskih tradicija. Sve te okolnosti nijesu se uklapale u planove Komunističke partije koja ima potpuno drugačiji doživljaj uloge žene u socijalističkom društvu. U Partijskim strukturama su svjesni tog problema zbog čega navode da muslimanke iz ovih sredina „zbog niskog kulturno-prosvjetnog i političkog nivoa ne mogu da prepoznaju našu borbu i naše napore“. Za takvo stanje oni ne osuđuju žene, već pojedince u njihovom okruženju koje nazivaju „sitne duše“ i koji kako tvrde „zloupotrebljavajući njihovu religioznost nastoje da ih što duže zadrže u mraku neznanja i da im onemoguće da se one postepeno uključe u AFŽ gdje bi se kulturno-prosvjetno i politički podizale i postajale sve korisniji članovi društva“. Ženska populacija među muslimanskim stanovništvom tako postaje predmet posebne pažnje Komunističke partije. U Partijskim strukturama tvrde da je emancipacija muslimanki u crnogorskom društvu uslovljena patrijarhalnim naslijeđem i vjekovima ukorjenjenim religioznim tradicijama. Objašnjavaju da se u sredinama sa značajnim brojem muslimanskog stanovništva, uloga žene svodila na kućne poslove uz potpuno isključivanje iz bilo kog oblika društvene aktivnosti.
Komunisti imaju ambiciju da muslimanke odvoje od takvog okruženja i uključe ih u nove društvene procese. Ističu da je u prethodnom periodu muslimansko stanovništvo živjelo u specifičnim uslovima u kojima zbog “nacionalne obespravljenosti i kulturne zaostalosti” nije bilo uslova za kulturni razvitak. U novoj, socijalističkoj Jugoslaviji, kako navode u Komunističkoj partiji, došlo je do promjene tih okolnosti čime su po njihovom mišljenju stvoreni uslovi za prevazilaženje tih problema.
• • •
Jedan od najznačajnih simbola muslimanske ženske populacije na sjeveru Crne Gore bio je običaj pokrivanja lica zarom ili feredžom. Taj običaj nije imao previše veze sa religijom već je predstavljao dio naslijeđa, usklađen sa tradicionalnim doživljajem i položajem žene u tim sredinama. U novim okolnostima koje određuje ideologija Komunističke partije takav oblik tradicionalizma potpuno se kosio sa svim planovima novih vlasti. U prvom redu, pokrivanje lica za Partiju predstavlja oblik privatnosti i povezanosti sa tradicionalizmom i religijom što je apsolutno nespojivo sa svim njihovim političkim idejama. Za partijske strukture neprihvatljiv je bilo kakav oblik “privatnog života” naručito ako se on kombinuje sa nekom formom religioznosti. Iz tog razloga Partija pokušava da eliminiše bilo kakvu mogućnost uticaja sredine i tradicije na žene, čime muslimankama otvara put u javnu sferu u kojoj dominiraju političke ideje Komunističke partije. Kroz taj proces Partija stvara preduslove za njihovu indoktrinaciju i uključivanje u ideološki sistem novog, socijalističkog društva. Zbog toga i ne čudi što se cijela kampanja skidanja zara i feredže sprovodi kroz parolu „oslobađanja muslimanke“, i njeno okretanje prema novom uspješnijem vremenu.
U Komunističkoj partiji prekrivanje lica tumače kao naslijeđe srednjeg vijeka kome nema mjesta u novom sistemu. Svjesni da se u tim namjerama obraćaju populaciji koja poštuje i praktikuje vjerske tradicije, komunisti afirmišu tezu pokrivanje lica nema utemeljenje u islamskoj tradiciji. O porijeklu i karakteru pokrivanja lica kod muslimanki u autorskom tekstu u Pobjedi piše Sulejman Šehagić koji navodi da su zar i feredža „sramni znak ropstva i zapostavljenosti žene“. Za njega je ova praksa jedan od najtežih ostataka, kako kaže, teškog i ropskog položaja žene u prošlosti. U novom socijalističkom društvu nema mjesta za takav položaj žene koja mora koristiti svoje pravo jednakosti u društvu i uključivanja u kulturni i društveni život zajednice. Šehagiš tvrdi da u Kur´anu ne postoji ni jedan tekst koji govori o obavezi žene da pokriva lica. Objašnjava da su u prvim godinama islamske civilizacije žene bile slobodne, otkrivenog lica i da pokrivanje lica nije stvar religijske dogme već isključivo tradicije. Ova tradicija, kako navodi u Jugoslaviju je stigla sa Osmanskim osvajanjima i u direktnoj je vezi sa feudalnim društvenim odnosima. Zbog toga, objašnjava Šehagić, takvim tradicijama nema mjesta u novoj socijalističkoj državi jer muslimanke ne žele da budu “opterećene mračnim i štetnim ostatkom prošlosti”.
Osim ideoloških, ni jednog trenutka ne treba zaboraviti i praktične odnosno pragmatnične razloge zbog kojih Komunistička partija insistira na skidanju zara i feredže među muslimanskom populacijom. Treba imati u vidu da se kampanja odvija u jeku obnove ratom porušene zemlje, u periodu realizacije Prvog Petogodišnjeg plana koji započinje krajem aprila 1947. godine. U tim aktivnostima partijskim strukturama neophodan je svaki pojedinac a populacija od 10-15 000 žena koja pokriva lice, bez sumnje se uklapa u te planove. Zbog toga jasno poručuju da nošenje zara i feredže: “predstavlja kočnicu za kulturno- prosvjetno uzdizanje muslimanskog življa, balast mračne prošlosti zbog koga one ne mogu da učestvuju u obnovi i izgradnji zemlje”. U ovim stavovima prepoznaje se namjera partijskih struktura da ogroman radni potencijal među ženama koje nose zar i feredžu stavi u funkciju obnove zemlje odnosno izvršenja Petogodišnjeg plana čija realizacija počinje upravo u trenutku sprovođenja akcije.
• • •
Prvi potezi u kampanji skidanja zara i feredže prepoznaju se već u prvim godinama Komunističke vlasti u Crnoj Gori. Uz podršku masovnih organizacija, prevashodno AFŽ-a i istaknutih predstavnika muslimanske zajednice, dio ženske populacije pojavljuje se na biralištima u novembru 1945. godine bez zara i feredže. To je bio jedan od načina da muslimanska zajednica na sjeveru Crne Gore podrži napore novih vlasti i pruži im podršku na izborima kojima je legitimisana vlast Komunističke partije. Iako za to nema preciznih podataka, na osnovu raspoloživih izvora može se zaključiti da su dometi ove akcije bili skromni. Na to upućuje i činjenica da je nekoliko godina kasnije oko 10 000 muslimanski skinulo zar i feredžu što potvrđuje tezu da su rezultati akcije iz 1945. godine vjerovatno ograničeni samo na pojedinačne slučajeve koji su dobili medijsku pažnju. Na takav zaključak ukazuje i konstatacija sa savjetovanja Pokrajinskog komiteta iz marta 1946. godine u kojoj se navodi da je problem pokrivanja muslimanki veoma izražen i da Partija zajedno sa masovnim organizacijama ne može da širi uticaj među tom populacijom između ostalog i zbog pokrivanja muslimanki. Mnogo značajnije aktivnosti Komunističke partije i masovnih organizacija na ovom polju počinju tokom 1947. godine. Početne aktivnosti realizovane u prvoj polovini 1947. godine imale su ograničene rezultate što se navodi i u izvještaju crnogorskog odjeljenja Agitpropa o “radu Partije u masama”. U izvještaju se konstatuje da pitanje skidanja zara i feredže nije ozbiljno postavljeno od strane agitprop odjeljenja i da su rezultati na terenu porazni. Navodi se da su samo jedna ili dvije žene u Pljevljima skinule zar i feredžu a u Plavu svega šest njih. Dodatni problem koji se ističe u izvještaju je činjenica da i sami članovi Partije iz redova muslimana nemaju svijest o neophodnosti skidanja zara i feredže a neki među njima idu i u džamiju i vrše vjerske obrede.
Mnogo ozbiljnija kampanja počinje sredinom 1947. godine. Partija aktivnosti fokusira u sredinama na sjeveru Crne Gore gdje živi i najveći broj muslimanskog stanovništva. U mjesnim odborima, zaseocima, selima i gradskim sredinama održavaju se skupovi na kojima predstavnici Islamske zajednice, ugledni muslimani i članovi Partije objašnjavaju da je “skidanje feredže dužnost svake muslimanke”. Kompletnom akcijom kordinira Komunistička partija u Crnoj Gori koja preko lokalnih organa organizuje sjednice, zborove i druge oblike okupljanja na kojima se afirmiše ideja skidanja zara i feredže. Najveći dio tog posla odvija se preko lokalnih organizacija Antifašističkog fronta žena (AFŽ) sa sjevera Crne Gore. Iz lokalnih organizacija AFŽ-a poručuju da će se muslimanke u njihovim redovima “osloboditi zavjese srednjovjekovnog mraka i uzeti aktivno učešće u obnovi zemlje”. Na konferencijama Narodnog fronta i različitim zborovima na sjeveru Crne Gore čuju stavovi o neophodnosti odbacivanja ovog naslijeđa među muslimankama. Članovi Narodnog fronta pozivaju muslimanske da “zbace feredžu kao nešto ropsko, nedostojno slobodne i ravnopravne žene”.
Na partijskim okupljanjima muslimankama je poručivano da je “nošenje feredže znak i potčinjenosti žene” i da se to ne slaže sa položajem žene u novoj državi.
Prva veća okupljanja na kojima muslimanke kolektivno odbacuju zar i feredžu kao “balast mračne prošlosti” održana su u Plavu i Gusinju. Konferencijama Narodnog fronta priključuju se imami Islamske vjerske zajednice koji nastupaju kao agitatori Komunističke partije. Imami Ahmet Šabović i Bajro Medunjanin iz Plava i Šefket Bektešević i Redžo Radončić iz Gusinja, poručuju muslimankama da skinu zar i feredžu kao preduslov svakog daljeg kulturnog napretka.[xiv] Imami Islamske zajednice tvrde da se skidanje zara i feredže “ne kosi sa vjerskim shvatanjima” i da skidanje zara i feredže znači prekid sa svakim oblikom konzervatizma.[xv] Već 13. jula 1947. godine grupa od 104 “istaknuta muslimana” zajedno sa deset imama Islamske zajednice, upućuje proglas muslimankama Crne Gore u kojima ih pozivaju da skinu zar i feredžu. Zvanični stav Islamske zajednice u Crnoj Gori o ovom pitanju stiže sa sastanka predstavnika muslimana iz Crne Gore koji se održava na Cetinju 13. avgusta 1947. Predstavnici Islamske zajednice ponavljaju da je običaj pokrivanja lica anahron i da se ne može povezivati sa vjerskim tradicijama. Ulcinjski muftija Hasan Mavrić ponavlja tezu da islamski propisi nisu smetnja skidanju zara i feredže a podrška tom stavu stiže i od ostalih predstavnika Islamske zajednice.
Sredinom avgusta 1947. godine akcija skidanja zara i feredže širi se i na prostor opštine Berane. U proglasu koji je potpisalo oko 250 muslimana i muslimanki iz Beranskog sreza pozivaju se muslimanke ovoga kraja da skinu zar i feredžu i da na taj način daju doprinos razvoju svoje socijalističke domovine. Kao i u prethodnim slučajevima i proglas iz Berana oslanja se na stavove vjerskih predstavnika koji tvrde da prekrivanje lica nema veze sa islamom. Objašnjavaju da je osnovni zadatak muslimanskog stanovništva da pruži doprinos obnovi i izgradnji zemlje, odnosno ostvarenju Prvog petogodišnjeg plana. Preduslov za to je skidanje zara i feredže – “najtežeg ostatka ropskog položaja žene” zbog čega za 26. septembar kada se održava drugi kongres Narodnog fronta predlažu kolektivno skidanje zara i feredže muslimanski Beranskog sreza.[xviii] Dan uoči održavanja kongresa Narodnog fronta u Rožajama i Petnjici održani su mitinzi na kojima se pojavio veliki broj muslimanki koje su skinule zar ili feredžu. List Pobjeda prenosi riječi jedne od njih koja kaže da “je za muslimanke prošlo vrijeme ugnjetavanja, bijede, mraka i neznanja i da u Titovoj Jugoslaviji po prvi put dobijaju pravo da uče i da više znaju”.
• • •
Potreba Komunističke partije da eliminiše svaki oblik „privatnog života“ prema ženskoj-muslimanskoj populaciji biće još izraženiji u narednim godinama.
I pored značajnih rezultata ostvarenih u akcijama skidanja zara i feredže, Komunistička partija Crne Gore po ugledu na slične odluke donešene u Srbiji i Bosni i Hercegovini zakonski je normirala zabranu nošenja zara i feredže u javnom životu. Kao što su to učinili i tokom same akcije skidanja zara i feredže, kada su u prvi plan izbacili službenike Islamske zajednice i ovoga puta Komunistička partija Crne Gore bila je izuzetno taktična. Iako je odluka o donošenju zakona već donijeta, formalno, inicijativa za usvajanje zakona stigla je iz redova muslimanske zajednice. Grupa muslimana, okupila se u Pljevljima 5. avgusta 1950. godine i predložila rezoluciju o usvajanju Zakona koji bi zabranio nošenje zara i feredže. U obrazloženju njihovih zahtijeva navodi se da je “feredža kočnica bržeg preobražaja žene-muslimanke”. Zar, odnosno Feredža po njima je ostatak zaostalosti koji onemogućava muslimanke da “koristi sve blagodeti koje je žena Jugoslavije dobila kao ravnopravni član zajednice”. Slični dopisi lokalnih muslimanskih zajednica brzo će stići i iz Bara i Ulcinja a njihove identične poruke i sadržaj jasno ukazuju da su instruisani od strane Komunističke partije. Na to ukazuje i činjenica da je samo nekoliko mjeseci nakon ovih dopisa na sjednici Vlade Crne Gore razmatran Zakon o zabrani nošenja zara i feredže. Strategija Komunističke partije bila je jasna, po svaku cijenu su htjeli da donesu zakon ali su inicijativu za njegovo donošenje prepustili muslimanskoj zajednici u Crnoj Gori koja je formalno tražila usvajanje ovog zakona. Samo nekoliko dana nakon potvrđivanja na sjednici Vlade, Zakon o zabrani nošenja zara i feredže jednoglasno je usvojen na sjednici Skupštine Crne Gore 7. novembra 1950. godine. Godinu kasnije, na sjednici Vakufskog Sabora Islamske vjerske zajednice Crne Gore pitanje skidanja zara i feredže je arhivirano. Niko od islamskih zvaničnika nije govorio o ovom pitanju, spominje ga samo predstavnik države na Saboru – Dušan Ivović iz Glavnog odbora Narodnog Fronta Crne Gore. Ivović konstatuje da je “srednjovjekovnom ropstvu muslimanki u smislu feredže došao kraj” i da su muslimani i njihovi predstavnici prepoznali pravi put novog društvenog sistema i “muslimanku zauviojek oslobodili ugnjetenosti i odvojenosti od ostalih kulturnih i radnih žena”.
• • •
Prvobitno definisani ciljevi kampanje skidanja zara i feredže bili su jako ambiciozni. Lokalne organizacije AFŽ-a sa sjevera Crne Gore objašnjavale su da imaju cilj da u drugoj polovini 1947. godine čak 90 % muslimanki koje su pokrivale lice, skine zar ili feredžu. Prvi rezultati kampanje, sumirani početkom 1948. godine, pokazali su da su prvobitni planovi bili opravdani. Za samo šest mjeseci, zar ili feredžu skinulo je oko 6 300 muslimanki. Najbolji rezultati postignuti su u Beranskom, Bjelopoljskom i Andrijevačkom srezu gdje je ostvaren prvobitni plan po kome bi 90 % muslimanki koje su pokrivale lice, skinulo zar ili feredžu. Uspješnost kampanje bila je još veća ako se zna da je najveći broj ovih žena, kolektivno skinuo zar ili feredžu što je bila jedna vrsta simbolične poruke za sve one neodlučne. Tako je samo u jednom danu (22. jun 1947.) na konferenciji birača u Plavu, zar i feredžu skinulo 437 a u Gusinju 211 muslimanki. Kolektivno skidanje zara i feredže na sjeveru Crne Gore organizovano je i na velikim mitinzima u Beranama gdje je zar ili feredžu skinulo 200 muslimanki, u Petnjici 300 a u Rožajama 1 500 muslimanki. Organizovana akcija skidanja zara i feredže u Bijelom Polju održana je krajem oktobra 1947. godine na dan održavanja izbora za kandidate Narodnog fronta. Po pisanju štampe ogroman broj muslimanki iz Bijelog Polja na glasanje je izašao bez zara ili feredže a partijski zvaničnici procjenjuju da je oko 2 000 muslimanki iz sreza skinulo zar i feredžu. Postignuti rezultati u kampanji sumirani su na trećem kongresu AFŽ- a, sredinom 1949. godine na kome je konstatovano da je 10 000 muslimanki skinulo zar i feredžu, što predstavlja 85 % njihovog ukupnog broja. U nekim izvorima se navodi cifra od 12 567 žena koje su tokom 1947. i 1948. godine skinule zar ili feredžu. Po tim izvorima, tokom akcije 1947. godine zar ili feredžu skinulo je 6 400 a tokom 1948. godine 6 167 muslimanki. Uspješnim okončanjema akcije skidanja zara i feredže stvoreni su uslovi za uključivanje ove populacije u aktivnosti obnove zemlje i izvršenja Petogodišnjeg plana dok je paralelno sa tim procesima tekla i akcija uključivanja ovih žena u različite forme kulturno-prosvjetnog rada.
• • •
Akcija skidanja zara i feredže predstavlja organizovanu i koordinisanu akciju Komunističke partije u Crnoj Gori u kojoj je za kratko vrijeme došlo do potpunog odbacivanja jednog od specifičnih obilježja muslimanske tradicije na sjeveru Crne Gore. Za samo pola godine, potpuno eliminiše ovu specifičnu formu naslijeđa i tradicije muslimanske populacije. Oslanjajući se na tumačenja vjerskih službenika, nošenje zara ili feredže se predstavlja kao jedna vrsta srednjovjekovne zaostalosti koja nema nikakvo utemeljenje u religijskim kodeksima. Komunistička partija na ovaj način eliminiše bilo kakav oblik privatnosti koji omogućava nošenje zara ili feredže. Pozicioniranjem uloge žene u javnom životu Partija ima na umu i neke konkretne benefite od ove akcije, jer najveći broj žena koje skidaju zar ili feredžu, uključuje u poslove obnove i izgradnje zemlje. Iako iz ugla današnjih vrijednosti ova kampanja bez sumnje predstavlja jednu vrstu kršenja osnovnih ljudskih prava i izbora na privatnost, ne treba zaboraviti da je ova akcija za kratko vrijeme uništila anahrone tragove patrijarhalnog društva i otvorila prostor za emancipaciju žena iz ove populacije. Tako su muslimanke koje su u ovom periodu skinule zar ili feredžu po prvi put dobile priliku da se opismenjavaju, školuju i pojavljuju u javnom životu i na taj način prekinu lanac tradicionalnog doživljaja i uloge žene u društvu.
