Ovaj članak može da se sluša Poslušajte tekst koji slijedi u nastavku
U radu se govori o složenim muhadžerskim pokretima, vezanim za iseljavanje bošnjačkih muhadžira na prostoru Makedonije. Ti procesi su trajali od uspostave austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini (1878) do kasnih 70tih godina XX stoljeća. Riječ je složenim procesima, vezanim za sudbunu stotina hiljada ljudi. Muhadžerski procesi su imali uticaja na ukupne prilike na prostoru Balkana. U početnoj fazi značajan broj muhadžira se iz Bosne i Hercegovine kretao put Osmanskog carstva, odnosno Kosovskog, Bitolskog i Solunskog vilajeta i dalje prema unutrašnjosti Osmanskog carstva. Značajan broj bošnjačkih muhadžira se naselio na prostoru Makedonije, vjerujući da će to biti trajno njihovo prebivalište. Spletom historijskih okolnosti, jednom broju muhadžira Makedonija je poslužila kao privremeno prebivalište, pa su nakon izvjesnog vremena muhadžeri nastavili svoje putovanja dalje prema unutrašnjosti Osmanskog carstva. Migracioni muhadžerski pokreti Bošnjaka bili su izraženi i u vrijeme prve Jugoslavije, kao i nakon Drugog svjetskog rata. U tim procesima, Makedonija je bila važan tranzitni centar. Na desetine hiljada muhadžira, prvobitno bi se doselio u Makedoniju, odakle bi nakon stvaranja uslova odlazio dalje za Tursku. Međutim, značajan broj muhadžira je ostao u Makedoniji stvarajući posebne enklave, koje su se uprkos surovoj stogodišnjoj historiji održali na prostoru Makedonije do danas.
U kontekstu složenih historijskih procesa koji su se odnosili na Veliku istočnu krizu (1875-1878) i njene posljedice, došlo je do ogromnih migracionih pokreta. Ti pokreti su se odnosili na širi osmanski prostor na Balkanu, pa tako i na Bosanski vilajet. U vrijeme Velike istočne krize, Makedonija je bila preplavljena muhadžerima, različitog etničkog porijekla. U vremenu od 1875. do 1881. godine u Makedoniji se našlo prema određenim podacima i do million muhadžira iz Bugarske, jugoistočne Srbije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Sandžaka i sa Kosova. U svim većim makedonskim mjestima nastale su muhadžerske mahale, ali i brojna siromašna muhadžerska sela. Muhadžerska naselja su nastajala od Novopazarskog sandžaka pa do Anadolije. Muhadžerski pokreti koji su započeli Velikom istočnom krizom, nastavljeni su u vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini (18781918) i odvijali su se u nekoliko valova, a bili su posebno izraženi nakon okupacije 1878. godine, donošenja Vojnog zakona 1881. godine, te provođenja Aneksije 1908. godine.
Dešavanja na Balkanu, od Velike istočne krize 1875-1878. godine, aneksije Bosne i Hercegovine (1908), balkanskih ratova (1912/1913), Prvog svjetskog rata (1914-1918), te niza međunarodnih zbivanja, doveli su bošnjačko stanovništvo pred brojna iskušenja, neprilike i opasnosti. Nakon pretrpjelih poraza od balkanskih država, osmanska država gubi brojne teritorije. Srpsko-crnogorske jedinice zaposjedaju Novopazarski sandžak, Kosovo i Vardarsku Makedoniju. Muslimani na ovim prostorima prolaze kroz brojne patnje, iskušenja i egzodus. U navedenom periodu Bošnjaci su značajnom broju naselili prostor Makedonije. Muhadžerska bošnjačka naselja su postojala na cijelom području Makedonije. U balkanskim ratovima, muhadžeri su doživjeli brojne strahote. Veliki broj bošnjačkih muhadžera je brutalno stradao, jedan broj je spas našao u daljim pokretima prema unutrašnjosti Osmanskog carstva, a jedan broj bošnjačkih muhadžira je ostao na području Makedonije.
I u periodu prve Jugoslavije (1918-1941), bili su evidentni muhadžerski pokreti Bošnjaka, koji su išli iz pravca Sandžaka prema Makedoniji i dalje prema Turskoj. Ti pokreti su bili rezultat dogovora zvanične politike Kraljevine Jugoslavije i Republike Turske, uz uticaj tadašnjih veliki sila. Ovim dogovorom bilo je predviđeno iseljavanje nekoliko stotina muslimanskih porodica sa prostora Kraljevine Jugoslavije u Tursku. Taj proces je započeo, ali je usljed početka Drugog svjetskog rata zaustavljen. I nakon Drugog svjetskog rata i uspostavljanja komunističke vlasti, nastavljeni su muhadžerski pokreti muslimana s područja Jugoslavije prema Republici Turskoj. Procjenjuje se da je više od 200.000 muhadžira bilo obuhvaćeno ovim procesom. U tim procesima Makedonija je igrala značajnu ulogu, jer je proces preseljenja u početnoj fazi upravo išao preko Makedonije. Na taj način, značajan broj Bošnjaka sa područja Sandžaka, a nešto manje i Bosne i Hercegovine se trajno naselio na prostoru Makedonije. I pored brojnih problema i surove historijske kušnje bošnjačke zajednice su se uspjele održati na ovom prostoru, na kojem egzistiraju i danas u simboličnom broju, ali potpuno svjesni svojega identiteta.
Migracije Bošnjaka predstavljaju proces koji traje od druge polovine XIX stoljeća do danas. Migracijska kretanja su intenzivirana potkraj XIX stoljeća, a posebno u vremenu kriza koja su u nekoliko navrata zahvatile Bosni i Hercegovinu u vrijeme austrougarske uprave. Makedonija je tako postala centar migracijskih procesa u kojoj su jedni dolazili, a drugi odlazili iz nje.
Bošnjački muhadžiri su počeli pristizati u Makedoniju još 1878. godine, kada je odlukama Berlinskog kongresa Bosna i Hercegovina pala pod austrougarsku vlast. Makedonija je i u vrijeme, a posebno nakon Velike istočne krize bila preplavljena muhadžirima različitog etničkog porijekla. Oko million muhadžera iz Bugarske, jugoistočne Srbije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Sandžaka i sa Kosova naselilo se na prostoru Makedonije. Skoro u svim gradovima na ovom prostoru nastale su muhadžerske mahale, te brojna, siromašna muhadžerska sela. Neki izvještaji govore da je u Makedoniji 1878. godine gladovalo i bilo dovedeno do umiranja oko 60.000 izbjeglica. Prema jednom francuskom izvoru od 3. januara 1879. godine u Makedoniji se našlo 50.000-60.000 porodica muhadžira sa šireg balkanskog prostora. Britanski konzul je u septembru 1879. godine javljao o 200.000 muhadžira.
Muhadžeri su naglo povećavali gradsko stanovništvo, pa su mnoga mjesta postala tijesna. U septembru 1879. godine, izbjeglice su slale brojne peticije Europskoj komisiji, tražeći da im se nadoknadi šteta zbog izgubljene imovine. Izbjeglice iz leskovačkog kraja, smještene u Skoplju i Kumanovu, žalili su se na Srbe i Bugare, koji su zauzele njihovu imovinu, što istu rasprodaju po mizerno niskim cijenama. Brojne peticije su slali muhadžeri iz Srbije britanskom ambasadoru u Istambulu, ali i drugim diplomatama. Te peticije nisu izazvale veću pažnju. Balkanske države, uz prišutnu podršku nekih evropskih sila, nisu bile zainteresirane za povratak muhadžira. Pitanje nacionalne identifikacije je bio jedan od problema sa kojima su se sretala balkanska društva u ovom vremenu. Muslimansko stanovništvo se poistovjećivalo sa osmanskom pripadnošću. Balkanske hrišćanske države u tome su nalazile izgovor u progonima muslimana sa prostora Balkana. Stoga su na ovom području od Velike istočne krize započela te trajale do početka Prvog svjetskog rata ogromne seobe muslimana s Balkana prema Osmanskom carstvu. Prema službenim osmanskim podacima oko 1,5 miliona muhadžira napustilo je Balkan u vremenu od 1878. do 1918. godine.
Bošnjački muhadžiri su počeli naseljavati Makedoniju još 1878. godine, kada je odlukama Berlinskog kongresa, Bosna i Hercegovina pala pod austro-ugarsku vlast. Seobe su trajale čitav period austougarske uprave u Bosni i Hercegovini, u vrijeme balkanskih te u vrijeme Prvog svjetskog rata. Značajan broj muhadžira iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka naselili u ovom periodu brojna mjesta u Makedoniji. Prema raspoloživim podacima, bosanski muhadžiri su činili značajnu skupinu u Makedoniji. Naseljena su brojna mjesta. Tako su u Berovu naseljeni bosanski muhadžiri u 400 kuća. Za bosanske muhadžire bilo je formirano posebno naselja Bezgaštevo (Bezgaće). Kod Maleša naselili su muhadžiri iz okoline Nikšića, Kolašina, Bileće, Leskovca i Niša. Nedaleko od Skoplja se također obrazovala posebna muhadžerska kolonija i osnovalo mjesto Hasanbegovo, naseljeno sa 70-80 domaćinstava iz Bosne i Hercegovine. U ovom naselju muhadžiri su pored kuća izgradili i džamiju, čemu je posebno doprinio hodža Abdulah Bijedić, koji je bio i prvi imam ove džamije. Inače su muhadžeri iz Bosne i Hercegovine tražili od mutesarifa skopskog da im dozvoli naseljavanje u ovo mjesto. Tako da je značajan broj istih živio na čiflucima Hasan-bega. Hercegovački muhadžeri su u ovom selu počeli obrađivati zemlju na svoj način, ali su već druge godine morali da odustanu i priviknu se na način rada skopskih seljaka. Muhadžeri su i kuće pravili po hercegovačkom tipu, ali u nedostatku kamena, od ćerpića i sa krovom od ćeremide. Izvori potvrđuju, da je značajan broj muhadžira u ovom naselju ubrzo umro, što od “have” i “malarije”, što od tuge za zavičajem.
U ovom periodu muhadžeri su podigli svoja naselja i u drugim krajevima Makedonije. Tada su nastale brojne muhadžir mahale. U Skopskom polju, Sinđeliću, Kadinom Selu, Madžarima i Ognjancu. U Skopskoj kotlini muhadžeri su bili naseljeni u selima: Mrševac, Džidimirce, Vetersko, Katlanovo i Deljedrovice. Vlasti su isticali kako je ovim doseljenicima neophodna svaka vrsta pomoći. Za svo vrijeme života u Makedoniji u vrijeme austrougarske u Bosni i Hercegovini, muhadžeri su održavali veze sa rodnim krajem. U veleškom kraju, u oblast Babune, vlasti su otkupile dio zemlje u Vladilovcu i Jasenovu od veleškog Husein-bega i naselile bošnjačke muhadžire. U Jasenovu je bilo 60 bošnjačkih domaćinstava. U okolini Kumanova 30 porodica bošnjačkih muhadžira su 1908. godine naselili u Umin Dolu. Bosanski muhadžiri naselili su i u selu Nikuljane u kumanovskom kraju, gdje su bošnjačkih muhadžira naselili muhadžiri iz Bugarske. Bošnjački muhadžiri naselili su i u tikveškom kraju.
Veliki broj bošnjačkih muhadžira naseljen je, nakon aneksije Bosne i Hercegovine na prostoru Makedonije. U Makedoniji je 1910. godine naseljeno 12.000 muhadžira, a još 20.000 je tražilo dozvolu za useljenje. Muhadžerima pristiglim u Makedoniji bila je neophodna svaka vrsta pomoći, od liječenja, obezbijeđenja hrane, odjeće i ogrijeva do obezbjeđenja smještaja za brojne muhadžire. Dolazak muhadžera je izazvao akcije grčkih, srpskih, bugarskih i vlaških odmetničkih četa. Vlasti su bile prisiljene da donesu Zakon protiv ovih odmetnika, koji je predviđao oštre kazne. Krajem maja 1910. godine bugarske komite napale su i zapalile selo Glavicu, čifluk koji su naselili bošnjački muhadžiri. Slična sudbina je zadesila bošnjačke muhadžere u selima Dragunovo i Rusimovo u strumičkom kraju. Jedan od viđenijih muhadžira koji je došao u Skoplje bio je ubijen nožem i bačen u bunar. Zbog naseljavanja muhadžira “došljaka koji su govorili “srpski jezik”, bugarska vlada je protestovala kod mladoturaka, kada to nije pomoglo došlo je do akcije Bugarskog nacionalnog komiteta, pa su Bošnjaci zažalili za svojom Bosnom. U Nivčanima, u kočanskoj kazi napadnute su tri muhadžerske kuće 21. augusta 1910. godine, pri čemu su ubijene dvije žene i dvoje djece. Prema raspoloženim podacima u ovom periodu je u Solunskom, Bitoljskom i Kosovskom vilajetu bilo naseljeno 2.284 muhadžerske porodice od kojih je 1.775 porodica iz Bosne. Do maja 1911. godine trećina muhadžira je brisana sa spiska, bilo da su se vratile ili pomrle od barske groznice. Pored iseljavanja Bošnjaka iz Bosne, u ovom periodu tekao je i obrnuti proces njihovog povratka u Bosni i Hercegovini. Dio muhadžerskih porodica se iz Makedonije vratio u Novopazarski sandžak, nadajući se da će tu biti sigurniji. Postoje brojni primjeli podjele porodica u smislu da je dio porodice ostao u Makedoniji ili nekoj drugoj provinciji Osmanskog carstva a dio se vratio u Bosnu i Hercegovinu.
Za doseljene bošnjačke muhadžere u Makedoniji su posebno bili posljedični balkanski ratovi 1912/1913. godine. Ratovi u kojima su oslobođenje jednog naroda imali za posljedicu istrebljenje drugih naroda, nije mogao imati oslobodilački karakter. Cilj rata u Makedoniji nije bio samo zauzimanje novih teritorija, već i eliminiranje suprotnih etničkih i vjerskih zajednica. U ratnim sukobima posebno su na udaru bili muslimani. U balkanskim ratovima na području koje su osvojile grčke trupe spaljeno je oko 16.000 kuća. Američka štampa je pisala “zločini i vandalizmi koje su Grci počinili nisu od one vrste koji ljudski rod može opisati”. Bugari su u nekim čisto muslimanskim selima počinili veliko krvoproliće. Pojava srpskih jedinca u blizini Skoplja izazvala je pravi haos u ovom gradu. U bolnicima je ležalo oko 900 ranjenika koji su bili ostavljeni od strane ljekara, pa je većina njih pomrla pokušavajući pobjeći iz bolnice. Muslimanska imanja u Skoplju i okolini su bila prosto razgrabljena od strane seljaka Srba. Izvršeni su veliki pogron nad muslimanima u bitoljskom i kočanskom kraju. Muslimanske kuće su uništavane širom Makedonije. Preživjelo stanovništvo se rasulo po brojnim mjestima, prepušteno gladi. U selima u okolni Skoplja zlostavljani su bosanski muhadžiri. Lav Trocki je 1912. godine sačinio potresan izvještaj o okrutnostima i krvoproliću srpske vojske nad muslimanskim življem u Makedoniji. Evropska štampa je pisala da su ovi zločini prevazišli “sve užase svjetske historije”. Dimitrije Tucović je pisao da su barbarski potezi “nekulturnih crnogorskih plemena i besne srpske soldateske” izvršili za godinu dana veću propaganda za Austro-Ugarsku nego njeni konzuli i fratri za čitav vek”. Stevan Pavlović piše da je ponašanje balkanskih saveznika u Prvom balkanskom ratu govorilo da njihov cilj u Makedoniji nije bilo sticanje teritorija, već ostranjivanje suprotnih zajednica.
Surovost balkanskih ratova je uticao da iz Makedonije ka Anadoliji krenu brojne muhadžerske porodice, koje su došle u Makedoniji sa raznih balkanskih prostora, nakon 1878. godine. Migracije su izbrisale tragove njihovog egzistiranja na ovom prostoru. Muhadžerske bošnjačke porodice naseljene u Makedoniji nakon austrougarske okupacije, usljed ratnih okolnosti bježale su pred pobjednički nastupajućim armijama. Na desetine hiljada očajnih muhadžira bili su smješteni po improviziranim logorima. Engleski izvori su ukazivali na krajnje nehumano ponašanje prema muslimanima u Makedoniji. Do početka Drugog balkanskog rata, prema podacima Islamskog komiteta zaduženog za transport muhadžira iz Makedonije preko Soluna u Osmansko carstvo, bilo je registrirano 135.000 lica koja su brodovima upućeni prema Anadoliji. U Skopskoj kotlini bosanski muhadžeri su 1912. godine panično napustili sela Mrševac, Džidimirce i Deljadrovce. Iseljavanje je zahvatilo i druga mjesta: Umin Dol, Jasenovo, Vladilovce, Kadino selo i druga mjesta. Mnogi Bošnjaci koji su učestvovali u borbama kod Kumanova, ubrzo su nakon poraza osmanske vojske pobjegli. Drugi su stradali u odmazdama hrišćanskog stanovništva iz okolnih sela. Makedonija bošnjačkim muhadžerima nije donijela blagostanje, pokazujući se tek kao prolazna stanica na njihovom isrcpljujućem putu, obilježenog siromaštvom, bolestima i progonima. Neke su malobrojne bošnjačke zajednice ostale u Makedoniji sve do 1941. godine, kada su ih bugarske vlasti protjerale smatrajući ih neprijateljskim elementom. Jedan broj njih se zaputio ponovo prema svojoj matici Bosni i Hercegovini.
Balkanski ratovi su ozvaničili preseljavanje stanovništva kao tekovinu u cilju da se postignu etnički sigurne granice. U tom pogledu, potpisani su i međunarodni sporazumi. To je uticalo da se do početka Prvog svjetskog rata iz Osmanskog carstva u Makedoniju useli oko 130.000 grčkih izbjeglica, a iz Grčke oko 122.000 muslimana. Muslimani su nakon balkanskih ratova, bili neosporni gubitnici u formiranju novih državnih granica. Nakon balkanskih ratova, definitivno je označen kraj osmanske dominacije na ovim prostorima, koji je pretrpio žestoke društveno-političke, nacionalne i ekonomske posljedice. Bukureštskim mirom iz augusta 1913. godine došlo je do komadanja Makedonije, zaposijedanjem Vardarske Makedonije od strane Srbije. Od muslimanskog balkanskog stanovništva iz 1911. godine ostalo je 1923. godine svega 38 osto. Ostatak je izbjegao, umro u muhadžirluku ili je bio ubijen. Smatra se da je ubijeno preko 600.000 muslimana. Muslimani su postali jedno od naslijeđa Osmanskog carstva na Balkanu. “Svoje“ muslimanske manjine imala je svaka balkanska država. Srpska vlast je u toku, kao i nakon balkanskih ratova pokazala da Makedoniju smatra ratnim plijenom. Nesrpsko stanovništvo je bilo uskraćeno u mnogim pravima, uvedeni su zakoni kakve “osvajači propisuju pobijeđenim”. U balkanskim ratovima i Prvom svjetskom ratu u Makedoniji su stradale brojne džamije, koje su pretvarane u vojne magacine. Džamija sultan Mehmeda u Ohridu pretvorena je u crkvu, a džamija u Strugi u vojno skladište.
Među velikim brojem mahala koje su Bošnjaci osnivali decenijama unazad na makedonskoj teritoriji vrlo je zanimljiva “Bošnjačka mahala” u Štipu, koja se formirala u vremenu od 1909. do 1912. godine. U oko 50-tak kuća živjelo je oko 300 muhadžira, koji su se nakon balkanskih ratova napustili Štip. Kasnije se jedan broj njih vratio u Štip, gdje su bili istaknuti građani, poput poznatog dr. hirurga Asima Kulenovića. Jedan broj Bošnjaka u ovoj čaršiji je imao i svoje dućane. Evidentno je, da je značajan broj muhadžerskih bošnjačkih porodica u toku balkanskih i Prvog svjetskog rata iselio iz Makedonije, ipak su određene bošnjačke eklave ostale egzistirati. Tako je bilo i u Maleševskoj oblasti, posebno u Berovu i u selu Bezgaštevo. Među bošnjačkim porodicama i danas na ovom području žive hercegovačke bošnjačke porodice Ćustović i Hasanagić. U selu Begnište, dugo se održalo nekoliko bošnjačkih porodica iz istočne Bosne i sjevernog Sandžaka.
Prvi svjetski rat se pokazao pogubnim za ostatak muslimana na Balkanu. Tada su stradale brojne muslimanske zajednice u Makedoniji. Stradala je njihova imovina, rušene su džamije i drugi objekti. Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca neće se bitnije promijeniti status bošnjačkog stanovništva. Vladajući beogradski krugovi su vjerovali da će u period od 20 do 25 godina uspjeti da potpuno uključe u svoju priveredu Makedoniju i Kosovo, a narod njihov kulturno i nacionalno asimilirati. Ova politika je naišla na otpor i u Makedoniji i Kosovu. Većinske nacionalne zajednice u novouspostavljenoj Kraljevini iskazivale su vidno nepoštivanje nacionalnih zajednica u Makedoniji, gdje je bio zapažen proces posrbljavanja. Takvi procesi su obuhvatali i Bošnjake, nametanjem teze da su oni Srbi muslimanske vjeroispovjesti. U tome su imali izvjesnog uspjeha kod dijela muslimanskih intelektualaca koji su u to vrijeme djelovali u Skoplju, među kojima su prednjačili Hasan Rebac, direktor Vakufske direkcije, Jusuf Zija Smailagić, rukovodilac Gajretovog konvikata u Skoplju, Ahmed Mehmedbašić dugogodišnji direktor Velike medrese, Šukrija Kurtović, Zufer Musić i drugi.
Neki politički i društveni procesi u ovom periodu išli su na ruku bošnjačkoj zajednici koja se zadržala u Makedoniji. Značajan doprinos opstanku Bošnjaka na području Makedonije u međuratnom periodu bilo je osnivanje Velike Medrese u Skoplju (kralja Aleksandra), koja je počela sa radom 1925/1926. godine. Medresa je bila pravi rasadnik bošnjačkih intelektualaca, brojnih književnih, muzičkih i sportskih talenata. Uspješno su djelovali brojni kružoci i sekcije, koje su snažno djelovali na kulturni, sportski i javni život Skoplja, Makedonije i šire. U izdanju političke organizacije “Džemijet” Skoplje izlazio je od 1920-1924. godine list “Hak” (Pravda).
U međuratnom periodu u brojnim makedonskim mjestima su su se održale bošnjačke kolonije. Najveći broj njih je bio na području Skoplja. Od doseljenih Bošnjalka krajem XIX i početkom XX stoljeća formirana je tzv. Muhadžir mahala, koja je u ranijim spisima bila poznata kao Vardar mahala. Bošnjaci su bili smješteni i u naselju Tophana, koje se nalazilo na periferiji Skoplja u blizini puta za Kačanik i Tetovo. U ovoj, kao i u susjednoj mahali Dućandžik, živio je značajan broj bošnjačkih porodica, pretežno iz Hercegovine i nekih mjesta iz Bosanske Posavine, koji su se nastanjivali krajem XIX i početkom XX stoljeća. U skopskom naselju Čair, stvorena je značajna bošnjačka kolonija (Bošnjačko malo) koja je predhodno bila sagrađena za muhadžere sa kavkaza (Čerkeze), da bi kasnije ovo naselje uglavnom naselili bošnjački muhadžiri, počev od kraja XIX stoljeća, pa do 70-tih godina XX. U vremenu od 1927. do 1933. godine dolazi do stvaranja bošnjačke kolonije u selu Idrizovo. Prema rspoloživim podacima u navedenom mjestu su se naselile uglavnom porodice sa područja Plava i Gusinja. Nakon 1932. godine bošnjački muhadžiri su se naselili i u naselju Gazi Baba nedaleko od Skoplja. Najveća bošnjačka enklava i u ovom, kao i u predhodnom periodu svakako bilo je selo Hasanbegovo, naseljeno uglavnom muhadžerima iz Hercegovine. Nešto kasnije u ovom mjestu naseljavaju i sandžački muhadžiri I u drugim skopskim mahalama bilo je bošnjačkih muhadžira. Jedan broj njih će 40-tih godina XX stoljeća iseliti u Tursku.
U Prvom svjetskom ratu i nakon njega, nastavljeno je iseljavanje muslimana sa područja Makedonije, a posebno Turaka, kojih je bilo u skoro svim gradskim, kao i u brojnim seoskim sredinama. Napuštena zemlja muslimana poslužila je za kolonizaciju koja je provedena nakon Prvog svjetskog rata. Kolonizacija je izvršena naročito u Ovčem Polju, dolini Bregalnice, Skopskoj kotlini i Pelagoniji. Tamo su na bivšim beglucima i imanjima iseljenih Turaka, kolonizirani ratni dobrovoljci i bezemljaši iz Dalmacije, Like, Vojvodine i doline Južne Morave. Između dva svjetska rata selilo se u velikoj mjeri i albansko stanovništvo. Muslimanska imanja su jeftino kupovana. Tako je sam kralj Aleksandar preuzeo veliki muslimanski posjed u Demir-Kapiji. U ovom periodu, zahvaljujući Ugovoru potpisanom u Lozani 24. jula 1924. godine između Turske i Grčke preseljeno je brojno muslimansko stanovništvo sa Balkana u Tursku i hrišćanskog iz Turske u Grčku. Turska je polovinom juna 1934. godine donijela Zakon o kolonizaciji, koji je obuhvatio i pitanje naseljavanja muslimana iz okolnih balkanskih zemalja u Tursku. U duhu ovog Zakona Turska je pregovarala sa svojim susjedima. Ona je 1935-1936. godine, otvorila vrata brojnim muslimanskim muhadžerima. Bilo je predviđeno preseljavanje 600.000 muslimana iz njenih nekadašnjih balkanskih zemalja u Tursku. Da je konačna likvidacija “Osmanskog carstva nametnula nam iz više razloga neizbježnu nam nuždu da pristupimo useljavanju jednokrvne braće, koja su ostala izvan granica svoje prave otadžbine Turske….”
Pritisak na Bošnjake bio je izražen u prvoj Jugoslaviji. Tome su posebno doprinijeli brojni nemili događaji, poput pokolja u Šahovićima 1924. godine, nakon čega su preživjeli Bošnjaci u značajnom broju iselili i u Tursku. Ovo stanovništvo je prolazilo kroz Makedonij. Jedan broj istog se naselio i zadržao na prostoru Makedonije, jer nije dobio iseljeničke dokumente pa je morao ostati u Makadeniji. U Skoplju su se bošnjački muhadžiri naselili u Bošnjačkoj mahali, Karadak mahali, Pajko Mahali, Bit Pazaru, Dućandžiku, Tophani.
Jugoslovensko-turski odnosi od 1925. godine idu uzlaznom linijom. U 1930. godine započinju pregovori oko planskog iseljavanja muslimana. Načelna saglasnost je postignuta već 1931. godine, a u oktobru 1933. godine zaključen je Ugovor o prijateljstvu. Odlazak u Tursku zahtijevao je dobijanje iseljeničke vize. Kraljevina Jugoslavija je napravila 1934. godine projekat o iseljavanju muslimana iz “južne Srbije”, po principu kao što su to rješavale Grčka, Bugarska i Rumunija. U tom smislu vođeni su jugoslovensko-turski pregovori koji su rezultirali potpisivanjem Konvencije 11. jula 1938. godine kojom je bilo predviđeno iseljavanje 40.000 sa 200.000 članova u narednih pet godina. Turske vlasti su bile planirale da ovo stanovništvo nasele na granici prema Kurdima u Iranu i Iraku. Jugoslavija je, po odredbama ove Konvencije, trebala platiti Turskoj za svaku porodicu po 500 turskih lira ili ukupno 20.000.000 turskih lira. Ovaj proces o iseljavanju muslimana iz Jugoslavije je trebalo provesti u djelo. Vojska je zagovarala što brži početak iseljavanja. Ukazom od 23. augusta 1939. godine u Ankari je bila otvorena ambasada Kraljevine Jugoslavije s ciljem ubrzanja procesa iseljavanja muslimana iz Jugoslavije. Proces iseljavanja je započeo iste 1939. godine, ali ne u većem intenzitetu. Drugi svjetski rat je omeo realizaciju reseljenja muslimana sa prostora Kraljevine Jugoslavije u Tursku, pa će se taj proces nastaviti nakon Drugog svjetskog rata.
Bošnjaci u Makedoniji nakon Drugog svjetskog rata
U toku Drugog svjetskog rata Bošnjaci su se izborili za nacionalnu ravnopravnost, putem ZAVNOBiH-a i ZAVNOS-a, koji su bili najviši organi vlasti u ratu u Bosni i Hercegovini i Sandžaku i predstavljali su nukleus za formiranje republičkih i pokrajinskih organa vlasti. Kako je težište NOB-e u Drugom svjetskom bilo u Bosni i Hercegovini, posljedice istog bile su ogromne po stanovništvo i materijalna dobra Bosne i Hercegovine.
Nakon Drugog svjetskog rata nacionalno pitanje je ostalo permanentno otvoreno i tretirano je gotovo isključivo, kao političko. Iako su dali ogroman doprinos i platili “veliku cijenu”, Bošnjaci nisu ravnopravno tretirani kao i drugi narodi u novoj Jugoslaviji. Oni 1947. godine nestaju kao nacija sa političke pozornice Bosne i Hercegovine i Jugoslavije. Nestaju iz statistike, iz političke terminologije. Nisu više subjekt politike kao narod. U poratnoj Jugoslaviji su se jedino za Bošnjake mijenjali statistički modaliteti nacionalne pripadnosti. Oni su se 1948. mogli izjasniti pod modalitetom musliman neopredijeljen, a 1953. godine Jugosloven neopredijeljen. To je stvorilo nesigurnost kod Bošnjaka, što je uticalo da dođe do iseljavanja muslimanskog stanovništva iz FNR Jugoslavije u Tursku. Prisustvo negacije bošnjačkog naroda dovodilo je do stagnacije razvoja područja naseljenih Bošnjacima, što je također potaklo Bošnjake da nakon Drugog svjetskog rata razmišljaju o iseljavanju. Po mišljenju brojnih historičara, ali i drugih istraživača, brojni su razlozi za iseljavanje Bošnjaka, poput: negacije i diskriminacije istih, što je bilo izraženo i kada je riječ o ekonomskom položaju Bošnjaka, koji je bio nezavidan. No, postoje istraživači koji navode i druge razloge koji su doveli do iseljavanja Bošnjaka. Tako, makedonski istraživač Gligor Todorovski, ističe da uzrok iseljavanja muslimana treba tražiti u rodinskim vezama, te vjerskim motivima, kao i niskoj društvenoj svijesti i njihovom konzervatizmu. Ovaj autor je smatrao iseljavanje Bošnjaka kao demokratsko pravo. “Bošnjaci kao pripadnici islama, nisu pravili kompromise kada je u pitanju vjera.” Na status Bošnjaka uticalo je i to što su nove jugoslovenske vlasti donijele veliki broj zakona kojima su se uskratili i vrijeđači osjećaji muslimana, te ukidala njihova prava (ukinuti su šerijatski sudovi, zabranjeno je nošenje zara i feredže, izvršena je uzurpacija vakufa, ukinuta su nacionalna društva i dr). Takav odnos vlasti obeshrabrivao je Bošnjake, što ih je podsticalo na iseljavanje. I drugi razlozi, poput kolektivnog straha i nesigurnosti, što je bilo izraženo posebno kod muslimana u Makedoniji uticali su na njihovu odluku za iseljavanje. Bošnjaci u prilepskom i skopskom kraju, kao jedan od osnovnih razloga za iseljavanje navode strah i pritisak “režima” Prisustvo pritiska vlasti predstavlja produženje politike koju je vodila vlast Kraljevine Jugoslavije, koja je nastojala osloboditi se od značajnijeg muslimanskog prisustva i uticaja u državi. Evidentno je da tokom XX stoljeća nijedna oficijelna politika nije bila naklonjena bošnjačkom narodu. Kako bi se nastavili procesi započeti prije Drugog svjetskog rata, vezani za iseljenje muslimana, početkom oktobra 1951. godine turska vlada je zatražila od Jugoslavije da konačno ratificira Konvenciju o iseljavanju muslimana iz 1938. godine. Krajem januara 1953. godine u Splitu je došlo do usmenog dogovora poznatog kao “Džentlimenski sporazum”, koji je postao pravna osnova za iseljavanje Bošnjaka iz Jugoslavije u Tursku. Nakon ovog protokola, formirana je 1955. godine, Specijalna komisija za provođenje dogovora o emigraciji. Te okolnosti su uticale da Makedonija postane tranzitni centar u kojem će se od tada pa do 70-tih godina XX stoljeća odvijati procesi vezani za iseljavanje muslimana. Makedonska vlast je značajno podsticala proces iseljavanja muslimana, stavljajući se u funkciji postrekača i izvršioca ovog procesa.
Nakon “Džentlimenskog sporazuma”, krenula su brojnija iseljavanja Bošnjaka, koja su se odvijala u nekoliko faza. U početku su se Bošnjaci selili iz Sandžaka i Bosne i Hercegovine direktno u Tursku, a potom, nakom administrativnih zabrana 1958. godine, kada je vlada Srbije, odlučila da više ne daje olako otpust iz jugoslovenskog državljanstva, išlo se uglavnom preko Makedonije, odakle se moglo lakše otići za Tursku. Ljudi su prodavali svoja imanja, odlazili u Makedoniju i tu se privremeno naseljavali, da bi odatle nakon izvjesnog vremena odlazili u Tursku. Naime, pravilo je nalagalo, da se trebao naći “rođak” u Tursku, koji bi obezbijedio pismenu garanciju za izdržavanje iseljenika. Proces iseljavanja muslimana iz Makedonije, tretiran je i popraćen od strane tadašnje vlasti. Komisija o međunarodnim odnosima CK KP Makedonije iz 1958. godine je razmatrala iseljavanje tzv. turske manjine iz Makedonije. Makedonske vlasti su provodile brz postupak za otpust iz jugoslovenskog državljanstva, što je podrazumijevalo određeni finansijski trošak. U pripremi za iseljavanje neophodno je bilo obezbijediti “vasike”, dozvole za odlazak. Veliki broj istih se dobijao i putem mita. Radilo se i na provođenju sudskih procesa za promjenu nacionalnog identiteta. Do 31. decembra 1957. godine sudskim putem svoj nacionalni identitet je promijenilo 9.494 lica.
Put preko Makedonije intenziviran je nakon 1958. godine. Oni koji su se željeli iseliti trebali su se izjasniti kao Turci, pa su kao takvi u Makedoniji, gdje su nakon kraćeg zadržavanja dobijali otpust iz državljanstva i potom se selili u Tursku. U to vrijeme se u Skoplju masovno kupovale potvrde o navodnom turskom porijeklu. Kada je 1964. godine donesen novi Zakon o državljanstvu moglo se ići direktno u Tursku. Iseljavanje Bošnjaka u ovom periodu posebno je bilo izraženo iz Sandžaka. Isto je otpočelo 1950. godine a završeno je 1970. godine. Iseljavanje je bilo postaknuto djelovanjem čitavog niza političkih i ekonomskih faktora. Bošnjaci iz Sandžaka u nemogućnosti da se isele iz Srbije i Crne Gore, nakon prodavanja imanja dolazili su u Makedoniju, gdje su se prijavljivali kao Turci, da bi za godinu dana dobijali republičko makedonsko državljanstvo. Kriteriji za iseljavanje iz Makedonije bili su jednostavniji, nego iz drugih krajeva Jugoslavije. To je dovelo do povećanja “Turaka” na popisma. U period od 1948. do 1953. godine broj “Turaka” se povećao 2,5 puta, a s ciljem lakše procedure za iseljenje u Tursku. Osim iseljavanja u Tursku, dio muslimanskog stanovništva sa ostalih prostora Jugoslavije, među kojima Bošnjaci doseljavali su se u Makedoniji. Nakon 1953. godine proces iseljavanja dobija na intenzitetu. Do kraja 1953. godine samo u Makedoniji otpust iz jugoslovenskog državljanstva dobile su 922 porodice sa 2.404 člana. Prema pisanju Nove Makedonije u vremenu od 5. januara 1953. godine do 18. maja 1957. godine 16.188 porodica sa 113.316 članova je tražila ispis iz jugoslovenskog državljanstva. Po nekim podacima od 1955. do 1958. godine iz Makedonije u Tursku je iselilo oko 160.000 ljudi. Značajan broj iseljenih odnosio se na Bošnjake, međutim najbrojniju iseljeničku porodicu činili su Turci, koji su po popisu iz 1948. godine činili više od 15 posto makedonskog stanovništva.
Prema podacima državnog sekretarijata za unutrašnje poslove do 31. decembra 1958. godine iselila su se 125.795 lica. Prema podacima SUP-a u Makedoniji je tada bilo 20.449 doseljenih muslimana Bošnjaka i Albanaca, sa Kosova 10.643, iz Sandžaka 8.007, Bosne i Hercegovine 1.799. Neki istraživači smatraju da je u ovom periodu iselilo za Tursku više od 200.000 “Turaka”, od kojih samo do 1956. godine oko 150.000. Neki podaci ukazuju da je iz Makedonije od 1950-1970. godine iselilo čak 261.174, a doselilo 53.545 lica.
Međutim, značajan broj bošnjačkih porodica je u vremenu od 1950. do 1964. godine ostao i naselio u Makedoniji. Prema istraživanjima dr. Trifunovskog, Bošnjaci su u ovom periodu naselili u 26 sela u okolini Skoplja, Velesa, Prilepa, kao i u samom Skoplju. Dolazak Bošnjaka iz Sandžaka u Makedoniju, započeo je 1953. godine, a najveći broj ih je doselio do 1958. godine. Prosječno se godišnje naseljavalo oko 200 bošnjačkih porodica iz Sandžaka, koji su kupovali kuće i imanja koje su napuštali Turci. Bojali-han na Bit-pazaru u Skoplju bio je simbol bošnjačkog okupljanja i upoznavanja sa Turcima. Bošnjacima iz Sandžaka koji su ostali u Makedoniji da žive, trebalo je dosta vremena da se prilagode na nove klimatske prilike. Muhadžeri Bošnjaci u Makedoniji bili su izloženi političkoj i nacionalnoj asimilaciji, jer im se, pored potpune slobode vjeroispovjesti, negirao nacionalni identitet. Po popisu iz 1953. godine kao Muslimani izjasnilo se u Makedoniji 1.591 lice, po popisu iz 1961. godine 3.002, po popisu iz 1971. godine 1.248, po popisu iz 1981. godine 39.513 i po popisu iz 1991. godine 35.256 lica. Po popisu iz 1991. u Bitolju je bilo 1.323 Bošnjaka, Berovu 77, Brodu 849, Valandovu 3, Vinici 26, Gostivaru 5.403, Debru 3.137, Delčevu 51, Demir Hisaru 2, Kavadarcima 308, Kičevu 2.435, Kočanu 310, Kratovu 5, Krivoj Palanci 9, Kruševu 1.840, Kumanovu 377, Negotinu 193, Ohridu 531, Prilepu 3.243, Probištipu 16, Radovišu 17, Resenu 157, Svetom Nikoli 58, Skoplju 13.905, Strugi 383, Tetovu 1.132, Velesu 3.146 i Štipu 390.
Sedamdesetih godina XX stoljeća registrirano je novih 1.100 bošnjačkih muhadžerskih domaćinstava, sa oko 9.500 članova. Samo u Skoplju i njegovoj okolini je nastanjeno 412 domaćinstava, i to: Skoplje 200, Donje Konjare 42, Orčanica 34, Batince 35, Srednje Konjare 30, Čolija 18, Ljubin 15, Kruša 11 itd. U okolini Velesa nastanjena su 442 domaćinstva: Milino 90, Viničani 71, Crkvine 61, Vodovrat 50, Gornje Orizare 170. Selo Gornje Orizare imalo je 1971. godine 1.795 stanovnika, od čega se njih 554 izjasnilo kao “Turci”, riječ je bilo o doseljenim Bošnjacima. U selima prilepske kotline naseljeno po popisu iz 1971. godine 251 domaćinstvo, i to: u Desovo 70, Lažani 40, Gornje Žitoše 30, Borino 30, Babrešte 30, Kanatlare 21. Doseljenici su bili sa cijelog područja Sandžaka i u manjem broju iz Bosne i Hercegovine. Bošnjaci su kupovali kuće u naseljima koje su napuštali Turci, koji su prodavali jeftino svoja imanja. Često se dešavalo da isti sele iz mjesta u mjesto. Za one koji ostali u Makedoniji da žive, proces adaptacije bio je dug i naporan. Veoma su se teško prilagođavali na nove klimatske uslove. Kako se radilo mahom o ljudima sa sela, teško su dolazili do posla, pa su se bavili uglavnom fizičkim radom i poljoprivredom. Neke su se porodice nakon nesnalaženja u novoj sredini vratile u Sandžak, ili odselile za Bosnu i Hercegovinu.
Bošnjaci doseljenici u Makedoniji nisu izbjegli udarima politike asimilacije i denacionalizacije, jer im se pored potpune slobode vjeroispovjesti, negirao nacionalni identitet. Mada se po popisu iz 1971. godine u Makedoniji 108.552 stanovnika izjasnilo kao Turci, dr. Trifunovski smatra da je samo 20 odsto u tome pravih Turaka, a da zapravo 80% čine Bošnjaci, Torbeši i Romi. Po popisu iz 1981. godine 39.513, a po popisu 1991. godine 35.256 lica se izjasnilo Bošnjacima. Nakon disolucije Jugoslavije, a posebno nakon izbijanja oružanih sukoba u Makedonij u ljeto 2001. godine, mnogi Bošnjaci su potražili utočište kod svojih rođaka u Sandžaku ili Bosni i Hercegovini. Nakon djelimičnih izmjena makedonskog ustava 2001. godine. Bošnjaci su navedeni kao jedan od naroda koji žive u Makedoniji.
I pored brojnih turbulencija, teških iskušenja, otvorenih pitanja i problema, Bošnjaci su se održali i opstali na području Makedonije. Po popisu iz 2002. godine Bošnjaka je u Makedoniji bilo 17.018, ili 0,84%. Podaci navedenog popisa ukazuju da Bošnjaci u Makedoniji danas žive u 128 mjesta i to u 26 gradskih naselja i 102 seoska, od čega u gradovima živi 6.840 a u selima 10.178 Bošnjaka. U gradskim sredinama najviše Bošnjaka živi u Skoplju oko 94,5%, od čega najviše u općini Čair u kojoj živi 55% Bošnjaka glavnog grada. Kad je riječ o seoskoj bošnjačkoj populaciji 9.346 osoba ili 92% njih živi u 15 sela.[78] Najveće bošnjačko naselje je Gornje Orizare koje se nalazi u opštini Veles u kojem živi 2.032 Bošnjaka. Od značjajnijih drugih naselja su: Batinci, Lažani, Ljubin, Žitoše, Donje Konjari, Desovo, Srednje Konjare, Crkvine. U 8 naselja Bošnjaci čine većinu, a u selu Crkvine čine 92,56% stanovništva. Od ukupno 84 opštine i grad Skoplje Bošnjaci žive u 59, a u 25 ih nema. Bošnjaka 96,9% živi u 18 općina, dok su u ostalim opštinama neznatno naseljeni. To potvrđuje da Bošnjaci iako u malom broju, predstavljaju homogenu cjelinu, prilično zatvorenu i veoma nemobilnu zajednicu u granicama Makedonije, što se može tumačiti strahom od gubljenja vjerskog i nacionalnog identiteta. Bošnjačka zajednica svoj nacionalni identitet pokušava očuvati kroz njegovanje kulture i tradicije i vezu sa maticom Bosnom i Hercegovinom. Međutim, ne može se biti zadovoljno odnosom matice, on mora biti snažniji i prisniji u skladu sa vezama drugih matičnih država prema svojim sunarodnicima. Nadamo se da će u budućnosti toga biti daleko više.
Zaključak
Značajnije prisustvo Bošnjaka na prostoru Makedonije je zabilježeno u drugoj polovini XIX stoljeća, nakon što je došlo do okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske. Tada se u nekoliko valova Bošnjaci iz Bosne i Hercegovine iseljavaju na širi osmanski prostor, pa tako i prostor Makedonije. U brojnim makedonskim gradovima nastale su muhadžerske bošnjačke mahale, kao i brojna muhadžerska sela. Proces adaptacije bošnjačkih muhadžira bio je težak i bolan, sa puno neizvjesnosti i nesigurnosti. Nesigurnost je posebno došla do izražaja u balkanskim ratovima, kada su bošnjački muhadžiri došli na udar srpskih, bugarskih i grčkih snaga, prilikom čega je stradao značajan broj muhadžira. U takvim okolnostima, jedan broj bošnjačkih muhadžira se odlučio za povratak u Bosnu i Hercegovinu, dok je značajan broj istih odlučio za odlazak u Osmansko carstvo. Ta putovanja su bila sa puno neizvjesnosti i nesigurnosti, što je uzročilo brojne žrtve među muhadžirima. Prvi svjetski rat je doveo do pomjeranja preostalog muhadžerskog stanovništva iz Makedonije prema Osmanskom carstvu. No i pored toga, značajan broj bošnjačkih muhadžira ostao je na ovom prostoru.
Stvaranjem prve Jugoslavije, status bošnjačkih muhadžera u Makedoniji nije značajnije promijenjen, i zavisio je od rezultata nekoliko međudržavnih ugovora vezanih za razmjenu stanovništva, kao valjanog rješenja za uspostavljanje mira i rješavanja međuetničkih trvenja. U tom pogledu jugoslovenska i turska vlada su vodile pregovore o iseljavanju muslimana iz “južne Srbije”. Shodno ovim aktivnostima Kraljevina Jugoslavija je napravila 1934. godine projekat o iseljavanju, čime je nastojala da riješi “pitanje muslimana”, kao što su to predhodno uradile Bugarska i Grčka. Jugoslovensko-turski pregovori su rezultirali potpisivanjem Konvencije 1938. godine, kojom je planirano iseljavanje 40.000 porodica sa 200.000 članova u narednih pet godina. Proces iseljavanja je započeo, a posebno je bio intenziviran sa područja Makedonije, gdje je pored Turaka iselio značajan broj bošnjačkih muhadžira, koji su na prostor Makedonije doselili u ranijim periodima. Drugi svjetski rat je zaustavio ovaj proces.
Makedonija je nakon Drugog svjetskog rata postala značajan tranzitni centar za bošnjačko stanovništvo, posebno iz Sandžaka, koje se preko Makedonije selilo za Tursku. Proces iseljavanja Bošnjaka koje je uzrokovan čitavim nizom političkih i ekonomskih faktora, dodatno je podstican tzv. “Džentlimenskim sporazumom” iz 1953. godine, potpisanim između turske i jugoslovenske vlasti. Nakon toga, zapaženo je masovnije iseljavanje Bošnjaka u Tursku, posebno iz Sandžaka. Iako su mnoge porodice planirale da se u Makedoniji zadrže kratko, do dobijanja otpusta iz državljanstva, nekoliko hiljada istih, ostalo je da živi u Makedoniji, stvarajući brojna naselja na širem području Skoplja, Velesa, Prilepa, ali i drugih mjesta. Proces adaptacije bošnjačkih muhadžera u Makedoniji je bio dug i naporan. Bilo je potrebno dosta vremena da se prilagode klimatskim prilikama, a bili su prisiljeni raditi najteže fizičke i poljoprivredne poslove, kako bi obezbijedili egzistencju. No, i pored brojnih iskušenja i poteškoća, bošnjačka zajednica brojčano znatno reducirana, ipak je uspjela održati se na prostoru Makedonije. Bošnjaci danas u Makedoniji čine svega 0,84% od ukupnog makedonskog stanovništva. No, i pored toga riječ je o homogenoj zajednici, koja svoj nacionalni identitet pokušava očuvati kroz njegovanje kulture i tradicije, te snaženja veza sa svojom maticom Bosnom i Hercegovinom.
